W natłoku wszelkiego rodzaju jubileuszy i rocznic jakie mieliśmy w ubiegłym roku umknęło mi stulecie urodzin Franco Zeffirellego, jedynego reżysera łączącego w swojej artystycznej drodze reżyserię operową, teatralną i filmową, będąc jednocześnie projektantem scenografii i kostiumów, czasami również świateł. Występował również jako aktor. Uchodził za jednego z najwybitniejszych artystów naszych czasów. Nakręcił ponad 20 filmów, wyreżyserował kilkadziesiąt tytułów operowych, wydał własną autobiografię.

Tworzone przez niego filmy (często muzyczne: Traviata, Otello, Toscanini, Wieczna Callas) urzekały klimatem, świetnym opracowaniem historycznego tła i wyrazistym prowadzeniem aktora. W teatrze dramatycznym kochał Szekspira, w teatrze operowym Verdiego i Pucciniego. Zrealizował ponad 120 inscenizacji w najważniejszych teatrach operowych na świecie z mediolańską La Scalą, nowojorską Metropolitan Opera, londyńską Covent Garden, wiedeńską Staatsoper, na czele. W jednym z wywiadów powiedział:  „W operze łączą się wszystkie sztuki wykonawcze: śpiew, dramat, scenografia, gest, taniec. To zielona łąka Olimpu, po której muzy idą ręka w rękę”. Pilnie przestrzegał wyznawanej przez siebie zasady, by jego operowe realizacje miały rozmach typowy dla złotej ery Hollywood i mocno trzymały się autorskich didaskaliów. Oceniano że jego inscenizacje były przewidywalne i podporządkowane muzyce ale przez to właśnie kochała je publiczność. Mawiał że: „Prawdziwa sztuka musi być zrozumiała dla wszystkich, nie tylko dla elity.” Stworzone przez niego przedstawienia utrzymywały się przez kilkanaście – bywało, że kilkadziesiąt, lat na afiszu osiągają liczbę kilkuset spektakli. Dla przykładu wyreżyserowana przez niego w Metropolitan Opera w Nowym Jorku Cyganeria była grana od 1984 do 2014 osiągając liczbę ponad 400 spektakli. Ta opera była jego ukochaną, zrealizował jej inscenizacje w większości teatrów, z którymi współpracował.    

Franco Zeffirelli urodził się 12 lutego 1923 roku we Florencji jako syn Alaide Garosi, projektantki mody, i Ottorino Corsiego^,  handlarza wełny i jedwabiu.  Po śmierci matki w 1929, został umieszczony pod opieką angielskiej guwernantki. W 1941 ukończył Akademię Sztuk Pięknych (Accademia di Belle Arti Firenze) we Florencji. Następnie studiował sztukę i architekturę na Uniwersytecie Florenckim. W roku 1947 przyłączył się do trupy teatralnej Morelli-Stoppa, kierowanej przez Luchino Viscontiego, potem pracował jako jego asystent. Karierę filmową rozpoczął jako aktor, rolą Filippo Carrone w dramacie Posłanka Angelina. Jako reżyser teatralny debiutował w roku 1950 spektaklem Lulù Carla Bertolazziego. Do opery wkroczył na początku lat pięćdziesiątych i pozostał przez całą swoją karierę. Do grona jego ukochanych dzieł, obok wspomnianej Cyganerii, należały Carmen, Aida, Turandot i Tosca, najczęściej je reżyserował. Jak widać w obrębie jego zainteresowań twórczych znajdowały się niemal wyłącznie dzieła operowych klasyków. Nie przyjmował propozycji tworzenia inscenizacji oper barokowych, wagnerowskich oper i dramatów oraz oper współczesnych, wspomniana poniżej realizacja Antoniusza i Kleopatry była bodaj jedyną pozycją z tego gatunku.  

W 1953 roku rozpoczął współpracę z La Scalą w Mediolanie, pierwszą jego pracą dla tego teatru były projekty scenografii oraz kostiumów do Włoszki w Algierze Rossiniego, którą reżyserował Corrado Pavolini. Pierwszą operą wyreżyserowaną przez niego w La Scali był Kopciuszek Rossiniego, do którego zaprojektował też scenografię i kostiumy – premiera 14 marca 1954 roku. Jeszcze w tym samym roku przygotował premierę Napoju miłosnego – 11 grudnia.  Z czasem dołoży do swojego dorobku w tym teatrze Cyganerię, którą utrzymano w repertuarze od 1967 do 1991 roku, Bal maskowy, Aidę, Otella, Turandot, Rycerskość wieśniaczą.

W lutym 1959 roku miał miejsce debiut Zeffirellego w Covent Garden w Londynie. Rozpoczął od Łucji z Lammermoor, którą nie tylko wyreżyserował, ale też zrobił projekty scenografii i kostiumów. Jeszcze w tym samym roku zrealizował  w ramach jednego wieczoru Rycerskość wieśniaczą i Pajace. Później dołożył do swego londyńskiego dorobku: Falstaffa, Rigoletto, Don Giovanniego oraz Toscę, która utrzymała się w repertuarze w latach 1964 – 2004. Było to jedno z ulubionych przedstawień Marii Callas, w którym chętnie występowała i w którym zakończyła karierę.    

Już w 1964 roku upomniała się o Zeffirellego nowojorska Metropolitan Opera proponując mu na początek wieloletniej – jak się okazało – współpracy przygotowanie premiery Falstaffa Verdiego, którym będzie dyrygował Leonard Bernstein. Zawarta wówczas znajomość przerodziła się w przyjaźń, którą obaj panowie przez długie lata pielęgnowali. Sukces premiery zaowocował kolejną propozycją, tym razem przygotowania prawykonania Antoniusza i Kleopatry, opery którą Samuel Barber skomponował na zamówienie Metropolitan. Jej premiera 16 sierpnia 1966 roku w reżyserii Zeffirellego uświetniła inaugurację nowego gmachu Metropolitan w Lincoln Center. W kolejnych latach wprowadził na scenę Metropolitan: w ramach jednego wieczoru Pajace i Rycerskość wieśniaczą oraz Otella (z Teresą Żylis-Garą w partii Desdemony), Toscę, Traviatę, Don Giovanniego, Carmen i Turandot, która nadal jest w repertuarze MET .

Od 1995 roku rozpoczął współpracę z festiwalem Arena di Verona, gdzie debiutował realizacją Carmen, która do tego roku utrzymuje się w repertuarze, osiągając blisko 160 przedstawień, co jest swoistym rekordem. Oczywiście przez te wszystkie lata nieco modyfikował jej sceniczny kształt. Kolejne lata przyniosły realizacje Aidy, Trubadura, Traviaty, Madama Butterfly, Don Giovanniego i Turandot. W 2023 roku, ramach obchodów 100-lecia urodzin Zeffirellego, przypomniano jego karierę na tym festiwalu, który wyreżyserowane przez niego opery prezentował ponad 400 razy. Również z tej okazji poczta włoska wydała kolekcjonerski znaczek pocztowy z Jego podobizną.

W 1999 r. otrzymał Kryształowy Globus na Międzynarodowym Festiwalu Filmowym w Karlowych Warach – za wybitny wkład w światową kinematografię. W 2004 r. brytyjska królowa Elżbieta II przyznała mu honorowy tytuł szlachecki. Od 1994 do 2001 r., przez dwie kadencje, zasiadał w Senacie Włoch,

Franco Zeffirelli zmarł 15 czerwca 2016 roku, w Rzymie, w wieku 96 lat. Uroczystości pogrzebowe Franco Zeffirellego odbyły się  18 06 2019 w rodzinnej Florencji. Po mszy żałobnej, której przewodniczył metropolita Florencji kardynał Giuseppe Betori, w katedrze zabrzmiała muzyka z filmu Zeffirellego „Brat Słońce, Siostra Księżyc” o świętym Franciszku z Asyżu.

Adam Czopek