W 1972 roku Lyric Opera w Chicago zamówiła u Krzysztofa Pendereckiego operę dla uczczenia obchodów dwusetlecia powstania Stanów Zjednoczonych, co wprawiło amerykańskie środowisko muzyczne w niemałą konsternację, że nie zwrócono się w tej sprawie do żadnego z kompozytorów amerykańskich. Na zaproszenie kompozytora autorem libretta został Christopher Fry, który wspólnie z kompozytorem i przy jego współpracy, wybrał fragmenty eposu „Raj utracony” Johna Miltona z 1667 roku. Prace nad librettem przeciągały się więc dotrzymanie terminu premiery ustalonego na 1976 rok okazało się niemożliwe.

Ostatecznie ta odbyła się 29 listopada 1978 roku, tak jak planowano na scenie Lyric Opera w Chicago. Zamówienie i premierę finansował James Hemphill, chicagowski milioner, którego nie przestraszyły wstępne koszty całego przedsięwzięcia określone na pół miliona dolarów. Jeszcze nie do końca przebrzmiały echa chicagowskiej premiery, która wywołała skrajne emocje i sprzeczne opinie, jakich Lyric Opera jeszcze w swojej historii nie przeżywała. W tym czasie Krzysztof Penderecki błyskawicznie przeniósł się do Mediolanu, gdzie na scenie La Scali w Mediolanie przygotowywano europejską premierę Raju utraconego pod batutą kompozytora, która odbyła się 21 stycznia 1979 roku. Przyjęto ją ponad piętnastominutową owacją na stojąco.

Polska premiera Raju określanego przez kompozytora mianem Sacra rappresentazione miała miejsce w 1993 na scenie Teatru Wielkiego w Warszawie, w reżyserii Marka Weiss-Grzesińskiego, w polskiej wersji językowej, przekład Stanisław Barańczak. Kilka lat wcześniej prezentowano obszerne fragmenty dzieła w Krakowie w formie koncertowej. Na kolejną premierę Raju utraconego czekał Penderecki aż do 2008 roku. 9 maja tego roku na scenie Opery Wrocławskiej odbyła się premiera wyreżyserowana przez Waldemara Zawodzińskiego, którą kompozytor uznał za najlepszą realizację swojego dzieła. Ostatnia premiera Raju na naszych scenach miała miejsce 24 listopada 2023 na scenie Teatru Wielkiego w Łodzi w reżyserii Michała Znanieckiego, pod batutą Rafała Janiaka. W międzyczasie utwór wystawiono w Stuttgarcie, Monachium, a fragmenty w Teatro La Fenice w Wenecji. Raj utracony opowiada historię, którą tak naprawdę doskonale znamy: stworzenia człowieka, wypędzenia Adama i Ewy z raju, kuszenia przez szatana. To nie jest utwór o wartkiej akcji, to raczej dość wolno snuta przypowieść biblijna.

Czarna maska, jednoaktowa opera z tekstem Harr’ego Kupfera i Krzysztofa Pendereckiego na podstawie jednoaktowego dramatu Gerharda Hauptmanna, powstała na zamówienie Festiwalu Muzycznego w Salzburgu, gdzie 15 sierpnia 1986 roku, na scenie Kleines Festspielhaus, miała miejsce entuzjastycznie przyjęta prapremiera dzieła. Reżyserował Harry Kupfer, dyrygował Woldemar Nelsson. Kluczową w tej operze partię Benigny kreowała Josephine Bastrow. Po czterech przedstawieniach w Salzburgu inscenizacje przeniesiono do Wiener Staatsoper, gdzie od 12 do 21  września 1986 roku prezentowano ją wiedeńskiej publiczności. -„Tajemnicza postać w czarnej masce, której pojawienie się burzy pozorny spokój ducha bohaterów i budzi uśpione w nich demony przeszłości, zdaje się być uciele­śnieniem antycznego fatum, od którego wyroków nie sposób uciec. Na dodatek przybiera zarazem oblicze czarnej śmierci, dziesiątku­jącej niedobitki ocalałych z dopiero co zakończonej trzydziestoletniej wojny religijnej. Jednym słowem – przeszłość ciąży nad teraźniejszością i jest kluczem do jej zrozumienia.” –  

Polska premiera miała miejsce na scenie Teatru Wielkiego w Poznaniu 25 października 1987 roku, reżyserował Ryszard Peryt, scenografię zaprojektowała Ewa Starowieyska, dyrygował Mieczysława Dondajewski. W znakomicie skompletowanej obsadzie na pierwszy plan wybijała się pamiętna kreacja Ewy Werki, która z partii Benigny uczyniła prawdziwy wokalno-aktorski majstersztyk! Kolejne premiery na naszych scenach: Teatr Wielki w Warszawie (18 września1988 oraz 22 listopad 2024), Opera Krakowska (4 październik 1998), Opera Bałtycka (20 marca 2016). To przedstawienie 31 marca 2016 roku prezentowano w Teatrze Wielkim-Operze narodowej. W międzyczasie operę wystawiono w Santa Fe (1988).     

Ubu Rex z librettem Jerzego Jarockiego na podstawie dramatu Ubu Roi Alfreda Jarry’ego jest ostatnim dziełem operowym Krzysztofa Pendereckiego. Opera powstała na zamówienie Bayerische Staatsoper. Prapremiera Króla Ubu, któramiała miejsce 6 lipca 1991 roku, była zarazem inauguracją Monachijskiego Festiwalu Operowego. Reżyserował August Everding, scenografia była dziełem Rolanda Topora, dyrygował Michael Boder. Przyjęcie więcej niż kontrowersyjne, sala podzieliła się na tych, którzy bili brawo, i na tych, którzy gwiżdżąc opuszczali salę. Ubu Król, sprawia wrażenie dość beztroskiej wycieczki w dziedzinę stylu opery buffo, a jej groteskowy główny bohater jest ucieleśnieniem absurdalnej głupoty. Jak wyznał kompozytor zakpił w tym utworze z klasyków gatunku i samego siebie. Piotr Kamiński napisał, że w Królu Ubu wpisał się w figlarny prąd postmodernistyczny muzyki współczesnej, lubujący się w pastiszu i prowokacji.”

Polska premiera miała miejsce 6 listopada 1993 roku w Teatrze Wielkim w Łodzi. Reżyserował Lech Majewski, scenografia była dziełem Franciszka Starowieyskiego, dyrygował Antoni Wicherek. Kilkanaście dni później 22 listopada odbyła się premiera w Operze Krakowskiej, reżyserował Krzysztof Nazar, dyrygowała Ewa Michnik, spektakl wznowiono w  styczniu 1997 roku. 2 października 2003 roku wchodzi Król Ubu na scenę Teatru Wielkiego – Opery Narodowej, na tę okazję przygotowano polskie libretto, którego autorem jest Jerzy Jarocki. W oryginale opera powstała do libretta niemieckiego. W 2013 Janusz Wiśniewski przygotował premierę tego dzieła w Operze Bałtyckiej, a w 2016 roku Ubu pojawia się na scenie Opery Śląskiej w Bytomiu. Inscenizacje Teatru Wielkiego – Opery Narodowej i Opery Śląskiej  łączą nazwiska Anny Lubańskiej i Pawła Wundera, rewelacyjnych wykonawców ról Ubicy i Ubu obu premier. Krzysztof Penderecki po bytomskiej premierze powiedział, że to najlepsza inscenizacja tej jego opery jaką widział. Żałować tylko należy, że na skomponowanie zapowiadanej kilka razy Fedry według Racin’e Maestro nie znalazł siły i czasu. Pozostając przy dziełach scenicznych Krzysztofa Pendereckiego powinno się jeszcze  wspomnieć o kilkukrotnych próbach inscenizowania Pasji według św. Łukasza – Teatr Wielki w Warszawie 1979. Reżyseria i scenografia Andrzej Majewski,kierownictwo muzyczne Jacek Kaspszyk. Należy też zaznaczyć, że reżyserem większości polskich premier  oper Krzysztofa Pendereckiego był Marek Weiss-Grzesiński, który dwukrotnie wprowadzał na scenę Diabły z Loudun (Poznań i Łódź), raz Raj utracony (Warszawa) oraz Czarną maskę (Gdańsk).

Wypada jeszcze wspomnieć, że pierwszą próbę wejścia na ścieżkę teatru muzycznego podjął Krzysztof Penderecki już w 1959 roku, pisząc muzykę do sztuki teatralnej Ewy Szelburg-Zarembiny Najdzielniejszy z rycerzy dla Teatru Lalek Banialuka w Bielsku Białej. Po latach z Poznania nadeszła propozycja skomponowania opery dziecięcej pod tytułem Najdzielniejszy z rycerzy. Kompozytor mając w tym czasie nadmiar pracy kompozytorskiej zaprosił do współpracy Marka Stachowskiego, będącego studentem Maestra w Akademii Muzycznej w Krakowie, który stworzył partyturę na podstawie tej z 1959 roku dla Teatru Lalek Banialuka. W kwietniu 2018 roku operę przypomniała Opera Wrocławska, reżyserował Tomasz Cyz, dyrygował Adam Banaszak.    

Adam Czopek