Národni Divadlo czyli po sąsiedzku przez miedzę
Tradycje muzyczne stolicy Czech są niewiele mniejsze od wiedeńskich. To miasto, od pierwszego z nim spotkania, poznało się na geniuszu Mozarta entuzjastycznie oklaskując premierę jego Wesela Figara, które w Wiedniu nie miało jakoś większego powodzenia. Jeszcze większy entuzjazm towarzyszył prapremierze opery Don Giovanni, skomponowanej w 1787 roku, na zamówienie Pasquale Bondini’ego, dyrektora Stavovské’go Divadla. Zresztą lata spędzone w Pradze, gdzie na każdym kroku okazywano mu szacunek, uznał Mozart za najszczęśliwszy okres w swoim życiu. Równie szczęśliwy był w Pradze Carl Maria Weber, przez trzy lata dyrektor Stavovské’go Divadla.
To miasto było świadkiem prapremier wszystkich oper Bedřicha Smetany, który od 1861 roku był dyrygentem Teatru Narodowego. Również w Pradze odbyła się większość prapremier oper Antonina Dvořáka. Praga była jednak miastem opanowanym przez dynastię Habsburgów i niemiecką kulturę z czym w dziewiętnastym wieku coraz trudniej było się pogodzić rdzennym Czechom. Zdecydowano więc w o powołaniu Teatru Narodowego, pod który 16 kwietnia 1868 roku położono kamień węgielny. Wmurowywali go, kompozytor Bedřich Smetana i polityk František Palacký. Jednak przez kilkanaście lat będzie on dział w tak zwanym Teatrze Tymczasowym. Jedną z pierwszych premier Czeskiej Opery Narodowej była Halka Moniuszki, wystawiona 28 lutego 1868 roku, przez co Praga stała się pierwszą zagraniczną sceną na której wystawiono to dzieło. Jednocześnie z powołaniem Teatru Narodowego ruszyła zbiórka pieniędzy na budowę odpowiedniego gmachu, który miał być domem czeskiego języka i narodowej opery. Czeskie społeczeństwo przez kilkanaście lat zbierało fundusze wszędzie gdzie było to tylko możliwe. Ponad cztery tysiące polskich złotych zebrano podczas specjalnej akcji w Krakowie, Warszawie, Przemyślu i Lwowie, wśród ofiarodawców byli m.in. Stanisław Moniuszko, Maria Konopnicka, Adam Asnyk. Wreszcie 11 czerwca 1881 roku Teatr Narodowy w Pradze, zbudowany według projektu Josefa Zitka, rozpoczyna działalność. Pierwszą premierą była Libusza Smetany, wśród gości zasiadających tego wieczoru na widowni jest książę Rudolf i księżniczka Stefania. Niestety, Czesi niezbyt długo cieszyli się gmachem nowego teatru. Dwa miesiące później, 12 sierpnia wybucha pożar, który doszczętnie strawił Teatr Narodowy. Raz jeszcze dało czeskie społeczeństwo pokaz wspaniałej ofiarności, zorganizowano drugą zbiórkę pieniędzy i już dwa lata później – 18 listopada 1883 roku ponowna premiera Libuszy inauguruje działalność odbudowanego gmachu, który do dzisiaj służy sztuce. Obiema premierami dyrygował Adolf Čech, a pierwszą Libuszą w obu przypadkach była Marie Sittová. Fakt dwukrotnej zbiórki pieniędzy na budową Teatru Narodowego upamiętniono krótkim napisem: „Naród sobie” widniejącym nad portalem sceny.
Dzisiaj działają w stolicy Czech cztery teatry operowe: wybudowany w 1783 Teatr Kajetana Tyla zwany Stavovské Divadlo, działające od 1 stycznia 1888 roku Smetanowe Divadlo, określane najpierw jako Neues Deutsches Landdestheater, później Státní Opera Praha, Divadlo Kolowrat no i oczywiście Národni Divadlo jako najważniejsza scena narodowa. Trzy z nich (Stavovské Divadlo, Divadlo Kolowrat, Národni Divadlo), działają pod wspólnym zarządem. Historię tej ostatniej sceny tworzyli wszyscy najważniejsi czescy artyści, dyrygenci i kompozytorzy od Smetany, Dvořáka i Janačka poczynając, a na współczesnych kończąc. Ten teatr był miejscem słynnych eksperymentów ze schodami i kurtynami świetlnymi, które do nowoczesnej scenografii wprowadził w 1957 roku Josef Svoboda. Repertuar, jak na pierwszą scenę narodową przystało, eksponuje przede wszystkim dzieła czeskich kompozytorów. Można wybierać między Libuszą, Daliborem, Sprzedaną narzeczoną, Hubičką Smetany, Rusałką Dvořaka, czy Katią Kabanową i Jenufą (tytuł oryginalny; Její pastorkyňa) Janačka a dziełami Bohuslava Martinů, Jaroslava Kvapila, średnio w bieżącym repertuarze ma Národni Divadlo przynajmniej dziesięć rodzimych dzieł. No proszę, okazuje się, że można – tyle, ze nie u nas! Oczywiście – jak wszędzie – nie brakuje w nim oper tak zwanego żelaznego repertuaru, z Traviatą, Rigolettem, Weselem Figara, Toscą i Carmen na czele. Stąd wypłynęły w szeroki świat talenty i głosy Jarmili Novotnej, Naděždy Kniplovej, Evy Randovej Gabrieli Beniačkovej, Marty Krasovej. Trzeba też przyznać, że praskie sceny operowe najczęściej z byłych „demoludów” zapraszały i gościły światowej sławy śpiewaków by wymienić: Marię Cebotari, Galinę Wiszniewską, Genę Dymitrową, Helenę Obrazcową, Jussy Björlinga, Renato Brusona, José Carrerasa, Thomasa Hampsona, Alana Tytusa.
Kilka razy sięgano w tym teatrze po dzieła polskich kompozytorów, wśród których szczególnym uznaniem cieszył się Moniuszko, którego Halka doczekała się czterech inscenizacji (1886, 1889, 1928, 1951) i 83 przedstawień. Pierwsze przedstawienie odbyło się 19 września 1886 roku, partię Halki śpiewała Teresa Arkiel. Premierą w 1928 roku dyrygował legendarny Emil Młynarski, w jednym z przedstawień (7 maja 1930r.) tej inscenizacji jako Halka wystąpiła Helena Lipowska, solistka Opery Warszawskiej. Raz, w 1891 roku wystawiono Straszny dwór, z Władysławem Floryańskim w roli Stefana. Dwa razy pojawiły się Widma (1899 pod batutą Mořica Angera i 1949r. pod dyrekcją Františka Dyk). Szymanowski przeżywał tutaj 11 maja 1935 roku prapremierę swojego baletu Harnasie w choreografii Jelizavety Nikolskiej, która jednocześnie tańczyła rolę Narzeczonej. Trzy lata wcześniej – 21 października 1932r. wystawiono Króla Rogera w reżyserii Josefa Munclingera i pod dyrekcją Otokara Ostičila. Partię Rogera śpiewał Zdeněk Otava, Roksany Ada Nordenová. Odbyło się sześć przedstawień. W 1951 roku miała premiera czwartej inscenizacji Halki w reżyserii Jerzego Merunowicza. Występują w tej inscenizacji gościnnie Antonina Kawecka (5 czerwiec 1951), Maria Fołtyn (29 maj 1955) i Bogdan Paprocki, (5 czerwiec 1951). Kawecka, przed Halką 15 listopada 1950 zaśpiewała jeszcze partię Vendulki w operze Hubička (Pocałunek) Smetany, co była jej praskim debiutem. Była pierwszą cudzoziemką która wcieliła się w postać Vendulki. Później z powodzeniem kreowała partię tytułowej Carmen. Paprocki wystąpił też w sezonie 1953/54 jako Don Jose w Carmen.
W międzynarodowym gronie występujących tutaj śpiewaków niemałą grupę stanowią polscy artyści. Najliczniejszą grupę stanowią panie obdarzone głosami sopranowymi. Najczęściej można było spotkać polskie śpiewaczki w partii Violetty w Traviacie (9), drugie w kolejności to partie: Leonory w Trubadurze (5) tytułowa w Madame Butterfly (5). Sporą grupę wśród polskich artystów stanowili ci pochodzący lub związani karierą ze Lwowem. Pierwszą była Antonina Miklaszewiczówna-Campi urodzona w grudniu 1773 roku w Lublinie, która debiutowała w Warszawie w lipcu 1790 roku mając zaledwie szesnaście lat. Już rok później wyjechała do Pragi z trupą Guardasoniego. Antonina Campi uchodziła w swoim czasie za bezkonkurencyjną Królową Nocy w Czarodziejskim flecie, z równym powodzeniem śpiewała inne partie sopranowe (Donna Anna, Hrabina, Konstancja) w operach Mozarta Kompozytor zachwycony jej głosem napisał specjalnie dla niej brawurową arię – Per questa bella mano, której poza nią żadna z ówczesnych śpiewaczek nie była w stanie zaśpiewać. Praga okazała się pierwszym etapem jej kariery, która później związana była z Wiedniem, Dreznem, Monachium i Berlinem. Głos tej śpiewaczko porównywano z głosem słynnej Catalami, z czego nasza śpiewaczka przeważnie wychodziła zwycięsko. Po Campi przez wiele lat (1908 – 1933) oklaskiwano tutaj Marię Bogucką. Największy sukces przyniosły jej wtedy kreacje Królowej Małgorzaty w Hugonotach i tytułowej Luizy w operze Charpentiera. „Jako Luiza dała postać na wskroś poetycką z dużą siłą dramatyczną, w Hugonotach czarowała aparycją i dystynkcją, wzorowa wokalnie.’ – tak podsumowała lwowska prasa jej występy. W Pradze zaczyna 19 marca 1908r. od Violetty w Traviacie Verdiego, kilka dni później (25. 03) śpiewa Małgorzatę w Fauście, oraz Neddę w Pajacach (30.03). Do tego należy dodać Lottę w Wertherze, tytułową Lakme w operze Delibesa, Leonorę w Trubadurze Verdiego. Oczywiście powtórzyła z sukcesem swoje lwowskie kreacje. 1 stycznia 1914 roku śpiewa partię jednej z Dziewcząt – kwiatów w czeskiej premierze Parsifala Wagnera.
Henryk Drzewiecki debiutował w Národnim Divadle 23 kwietnia 1908 roku partią Don Josego w Carmen. Później śpiewał kolejno: Leńskiego w Eugeniuszu Onieginie, tytułowego Fausta i Hoffmanna. 19 i 22 maja wystąpił dwukrotnie jako Książe w Rigoletcie i to były jego ostatnie dni na tej scenie. Wśród polskich artystów budujących tradycje i historię tej sceny nie zabrakło Adama Didura, który pojawił się w Pradze po serii występów we Lwowie. Zaczął 21 października 1911r. jako Mefisto w Fauście. Następnego dnia jest Kecalem w Sprzedanej narzeczonej, kilka dni później (28) powtarza sukces debiutanckiego Mefista. „Trudno o lepszego odtwórcę roli Mefista, nie tylko piękny głos o brzmieniu głębokim i szlachetnym czaruje słuchacza, lecz i sama gra artysty, ruchy, mimika. Jednym słowem całość przedziwnie zespolona w sobie każe go podziwiać jako rzadkie zjawisko.” – tak najczęściej pisano o jego kreacji partii Mefista w Fauście Gounoda. Wrócił jeszcze raz 4 czerwca 1912 roku jako Marcel w Hugonotach, w tym przedstawieniu w partii Królowej Małgorzaty towarzyszyła mu Maria Bogucka. Nie zabrakło też nazwisk cenionych na świecie Heleny Zboińskiej – Ruszkowskiej Ady Sari, Wandy Wermińskiej, Zygmunta Zalewskiego a przede wszystkim Władysława Floriańskiego i Tadeusza Dury, przez wiele lat tenorowych filarów tego teatru. Powojenną historię polskich śpiewaków w Národnim Divadle rozpoczyna Ewa Bandrowska -Turska, która pojawiła się tutaj w 1948 roku. Po niej odnotowano występy Antoniny Kaweckiej, Marii Fołtyn, Andrzeja Hiolskiego, Teresy Żylis-Gary, Zdzisławy Donat, Krzysztofa Molendy. Teresy May-Czyżowskiej. Ostatnie lata należą w tym względzie do Barbary Zagórzanki, Adama Zdunikowskiego, Wioletty Chodowicz, Tomasza Koniecznego.
Adam Czopek
