Wśród znawców przedmiotu i melomanów od lat toczy się dyskusja czy jest na świecie drugi taki festiwal, który mógłby się zmierzyć z szeroką formułą programową Festiwalu w Salzburgu i renomą występujących tutaj artystów. Wiele zrealizowanych na tym festiwalu przedstawień operowych przeszło do historii operowych wydarzeń, tak jak wiele koncertów uznano za szczytowe osiągnięcia światowej symfoniki. Od samego początku istnienia swoje piętno na jego wydarzeniach odciskali wielcy dyrygenci by wspomnieć Arturo Toscaniniego, Bruno Waltera, Wilhelma Furtwänglera, czy Karla Böhma i Ferenca Fricsay’a. Przez wiele lat (od 1956 do 1988 roku) o artystycznym poziomie prezentowanych tutaj imprez decydował legendarny dyrygent Herbert von Karajan.
Wśród wielu prapremier dzieł operowych znalazła się Czarna maska Krzysztofa Pendereckiego zamówiona przez Salzburger Festspiele w 1986 roku. Prawykonanie przygotował Harry Kupfer, dyrygował Woldemar Nelson. Jedyną Polka w obsadzie była Jolanta Radek w partii Dagi. Z twórczością Pendereckiego zetknęła się festiwalowa publiczność już w 1970 roku, kiedy 12 sierpnia zaprezentowano Pasję św. Łukasza. Również na zamówienie tego festiwalu Witold Lutosławski skomponował Koncert fortepianowy dedykowany Krystianowi Zimermanowi, który był jego pierwszym wykonawcą. Prawykonanie odbyło się – 19 sierpnia 1988 roku, pod dyrekcją kompozytora. Drugą polską operą jaką w Salzburgu wystawiono był Król Roger Karola Szymanowskiego w wersji koncertowej zrealizowanej przez Simona Rattle z Thomasem Hampsonem w roli tytułowego władcy.
Historycznie pierwszy festiwal pod nazwą Mozart-Musikfest zorganizowano w Salzburgu, mieście urodzin Mozarta w 1877 roku. Trwał zaledwie cztery dni i miał w programie wyłącznie muzykę Mozarta. Takie były pierwotne założenia programowe. Kolejne festiwale organizowane były bardzo nieregularnie, do 1910 roku odbyło się zaledwie osiem edycji. Regularną działalność Salzburger Festspiele rozpoczął 22 sierpnia 1920 roku (tę datę przyjmuje się często jako datę narodzin właściwego festiwalu). W miarę lat festiwal rozrastał się programowo, obok przedstawień operowych pojawiły się koncerty symfoniczne, kameralne, recitale oraz przedstawienia teatralne. Tradycją od 1920 roku stało się w dniu otwarcia kolejnej edycji wystawienie na placu przed katedrą moralitetu Jedermann Hugo von Hofmannsthala. Od 1922 roku program festiwalu zaczyna prezentować swojej publiczności opery. Rozpoczęto oczywiście od dzieł Mozarta, pierwszym był Don Giovanni, później kolejno Cosi fan tutte, Uprowadzenie z Seraju i Wesele Figara. Nieco później wystawiono Czarodziejski flet. Z czasem pojawią się w festiwalowych programach opery: Fidelio van Beethovena, Kawaler z różą Ryszarda Straussa, Don Pasquale Donizettiego, Cyrulik sewilski Rossiniego, Falstaff i Aida Verdiego. Śpiewacy norymberscy są pierwszym dziełem Wagnera jakie wystawiono w Salzburgu, dyrygował Arturo Toscanini. Dwa lata później pojawił się Tannhäuser pod dyrekcją Hansa Knappertsbuscha. W 1947 roku miała na tym festiwalu miejsce prapremiera Śmierci Dantona Gottfrieda von Einema. Zamawianie nowych dzieł (oper koncertów instrumentalnych) u słynnych kompozytorów stało się jedną z jego tradycji.
Od 1967 roku niezależnie od letnich festiwali organizowany jest wprowadzony przez Herberta von Karajana Oster-Festspiele (Festiwal Wielkanocny) początkowo poświęcony głównie dziełom Wagnera. Na jego inaugurację przygotowano premierę Walkirii Wagnera. To tutaj Karajan najpełniej sprawdzał się jako reżyser wagnerowskich dramatów. Jego dziełem był pełny cykl Pierścienia Nibelunga, Tristan i Izolda, Lohengrin oraz Don Giovanni, Carmen, Tosca, Trubadur, Falstaff i Don Carlos. Wypada przy tym zaznaczyć, że w każdym przypadku kiedy Karajan był reżyserem, był też jednocześnie dyrygentem. Początkowo Oster-Festspiele miał być uzupełnieniem Letniego Festiwalu Salzburskiego, lecz już w krótkim czasie zdobył sobie renomę samodzielnego, prestiżowego wydarzenia kulturalnego o międzynarodowej randze.
Rozbudowa festiwalowego programu i zainteresowanie publiczności artystycznymi wydarzeniami, ściągają każdego roku do Salzburga rzesze publiczności. Napływ festiwalowych gości sprawił, że koniecznym stało się rozbudowanie wielu widowni. Już w 1925 roku przebudowano budynek dawnej ujeżdżalni nadając mu jednocześnie nową nazwę Kleines Festspielhaus. W 1960 roku dokonano otwarcia wybudowanego gmachu Grosses Festspielhaus z widownią na 2160 miejsc. Jego scena i jej zaplecze jest wykute w górującej nad Salzburgiem skale Mnicha. Na otwarcie przygotowano przedstawienie sztuki Hugo von Hofmannstahla Das Grosse Salzburg Weltteatter (Wielki salzburski teatr świata). Pierwszą operą jaką wystawiono na tej scenie był Kawaler z różą Ryszarda Straussa, pod dyrekcją Herberta von Karajana. Dzisiaj, każdego wieczoru na wszystkich festiwalowych widowniach (Kleines Festspielhaus, Grosses Festspielhaus, Felsenreitschule, Mozarteum, Mozarthaus) może jednorazowo zasiąść blisko pięć tysięcy widzów.
Jednak poziom festiwalu – zawsze w wszędzie – wyznaczają sławni śpiewacy, znakomici dyrygenci, i równie świetni reżyserzy, scenografowie oraz orkiestry symfoniczne i kameralne z Berlińskimi i Wiedeńskimi Filharmonikami oraz Orchestre de Paris na czele. Wszyscy otrzymujący zaproszenia do występów na Salzburger Festspiele poczytują to sobie za wyjątkowy zaszczyt. Trudno się temu dziwić, występ na tym muzycznym Olimpie to forma artystycznej nobilitacji. Jean Pierre Ponnelle wyreżyserował najpierw wspaniałą inscenizację Cosi fan tutte, w której błyszczały talenty Anneliese Rothenberger i Teresy Stratas. Kilka lat później dał równie znakomite przedstawienie Czarodziejskiego fletu, na scenie Felsenreitschule w którym przez siedem sezonów partię Królowej Nocy śpiewała Zdzisława Donat. Ze wszystkich reżyserskich prac von Karajana najgłośniej było o Otellu Verdiego z Mirellą Freni Jonem Vickersem w rolach głównych bohaterów. Mirella Freni i Placido Domingo byli gwiazdami wyreżyserowanego przez von Karajana w 1975 roku Don Carlosa Verdiego, z wspaniałą scenografią zaprojektowaną przez Günther Schneider-Siemssen. Ten znakomity scenograf wcześniej przygotował oprawę scenograficzną do cyklu Pierścienia Nibelunga, która zyskała powszechną akceptację. Swoje inscenizacje przygotowywali tutaj m.in. August Everding, Franco Zeffirelli, Giorgio Strehler, Götz Friedrich, Harry Kupfer. W 2006 roku Festiwal w Salzburgu świętował 250 rocznicę urodzin W. A. Mozarta. Uczczono to wystawieniem wszystkich 22 oper kompozytora. Warszawska Opera Kameralna zrobiła to znacznie wcześniej bo już w 1991 roku z okazji 200 rocznicy śmierci kompozytora.
W doskonale dobranych obsadach kolejnych operowych inscenizacji pojawiają się wielkie gwiazdy z Mario del Monaco, Kathleen Battle, Anną Tomovą-Sintov, Luciano Pavarottim, Placido Domingo, Elizabeth Schwarzkopf, Agnes Baltsą, Jose Carrerasem i Anną Netrebko na czele. Wśród tych gwiazd nie brakuje polskich nazwisk, by zacząć od Krzysztofa Pendereckiego, Witolda Lutosławskiego, Krystiana Zimermana, Henryka Szerynga, Wiesława Ochmana, Teresy Żyli-Gary. Nieco później pojawiły się Zdzisława Donat, Elżbieta Szmytka, Joanna Borowska, Zofia Kilianowicz, Jadwiga Rappé. Ostatnie lata to sukcesy Piotra Beczały, Tomasza Koniecznego, Artura Rucińskiego, Aleksandry Kurzak. Pozostając przy występach polskich artystów należy wspomnieć o dyrygentach Arturze Rodzińskim i Stanisławie Skrowaczeskim, scenografie Andrzeju Majewskim, który zaprojektował kostiumy do prapremiery De temporum fine comedia Carla Orfa, dyrygencie Jerzym Maksymiuku, pianiście Piotrze Anderszewskim i skrzypaczce Wandzie Wiłkomirskiej.
Adam Czopek
