Bogata historia tej wiedeńskiej sceny muzycznej nierozerwalnie łączy się z nazwiskami Wolfganga Amadeusza Mozarta i Emanuela Schikanedera i ich wspólną operą Czarodziejski flet. Właśnie od tej popularnej opery wystawionej 30 września 1791 roku w wiedeńskim Freihaus Theater rozpoczęła się dobra passa Schikanedera, który napisał do niej libretto i sam wystąpił na premierze w roli ptasznika Papagena. Opera przypadła wiedeńczykom do gustu i okazała się kasowym sukcesem, a ponieważ Mozart niewiele ponad dwa miesiące po jej prapremierze nagle zmarł, więc Schikaneder jako współautor zgarnął niemałą fortunę za jej wykonania. Właśnie za te pieniądze wybudował nad płynąca przez Wiedeń rzekę Wiedenka nowy teatr, który w szybkim tempie zdobył opinię najsłynniejszej, obok Burgsthester sceny Wiednia. Warto przy tym pamiętać, że w tym czasie działy jeszcze na przedmieściach Wiednia trzy inne sceny, Theater in der Leopoldstadt, Theater in der Josephstadt oraz Freihaustheater.
Nowy teatr miał piękną, bogato zdobioną, widownię na 2200 miejsc obramowaną czterema rzędami eleganckich lóż. Do czasu otwarcia Hofopery (Opery Dworskiej) w 1869 roku był największym z wiedeńskich teatrów i dumnie dźwigał miano „pierwszej sceny Wiednia”. Na jego scenie narodzi się wiedeńska operetka, i będzie na niej królować do wybuchu II wojny światowej przez ponad dziesięć lat będzie tez pełniła rolę pierwszej sceny operowej Wiednia. W drugiej połowie lat sześćdziesiątych stanie się wiedeńskim centrum musicalowym, by po kolejnym remoncie i adaptacjach, by od 2006 roku stać się na powrót teatrem operowym, w którym w 2019 roku wystawiono Halkę Moniuszki.
Uroczystego otwarcia teatru dokonano 13 czerwca 1801 roku premierą opery Aleksander Franza Teybera. Drugą premierą był Czarodziejski flet Mozarta. Emanuel Schikaneder na pamiątkę tego, że historia tej sceny po wsze czasy związana będzie z Czarodziejskim fletem ozdobił fronton teatru rzeźbą przedstawiającą Papagena i jego potomstwo. Wiedeńczycy nadali jej nazwę „Papagenotor”. Sama rzeźba stała się z czasem znakiem rozpoznawczym tego wiedeńskiego teatru, którego historia związana jest z wieloma ważnymi wydarzeniami. Na tej scenie rozpoczęła się kariera Ludwika van Beethovena, tutaj bowiem miały miejsce prawykonania jego II (1803), III (Eroica 1805) V (1808), w tym samym roku odbyła się wykonanie VI Symfonii Pastoralnej. Również w tym roku miało miejsce pierwsze wykonanie Fantazji na fortepian, chór i orkiestrę oraz jedynego Koncertu skrzypcowego Beethovena. Ten teatr 20 listopada 1805 roku był świadkiem klęski pierwszej wersji Fidelia, jedynej opery Beethovena. Odrobinę cieplej przyjęto II wersję tej opery wystawionej 29 marca 1806 roku.
Tutaj Hector Berlioz dyrygował 1846 roku swoją fantazją dramatyczną Romeo i Julia, co zostało przez wiedeńczyków owacyjnie przyjęte. Wagner trzykrotnie prowadził w tym teatrze koncerty, którymi jednak nie zjednał sobie wielkiej sympatii wiedeńskiej publiczności. Tę rzuciła na kolana swoimi występami znakomita szwedzka śpiewaczka Jenny Lind. Wielkiego sukcesu nie odniosła wystawiona w 1804 roku opera Murzyni Antonio Saleriego. Natomiast spodobały się dwa nowe dzieła Franza Schuberta, Czarodziejska harfa (1820) i Rosamunda, księżniczka Cypru (1823). Płatnerz Albert Lortzinga jest ostatnią – na wiele lat – operą jaką na tej scenie wystawiono.
Od 1860 roku Theater an der Wien przechodzi na stronę operetki. Można powiedzieć, że na jego scenie narodziła się cała klasyka wiedeńskiej operetki. Rozpoczął tę erą Franz von Suppe operetką Pensjonarki wystawioną 24 listopada 1860 roku. Dzień tej premiery uważany jest za datę narodzin wiedeńskiej operetki w jej najbardziej klasycznej formie. Poprzedziła ją seria przedstawień Pięknej Heleny i Wielkiej księżny Gerolstein prowadzonych osobiście przez Offenbacha. Gwiazdą tych przestawień była Marie Gestinger, która w latach 1869 – 1875 wspólnie z Maxymilianem Steinerem stanowiła dyrekcję tego teatru. Nazwisko Johanna Straussa – syna pierwszy raz ukazało się na afiszu tego teatru w 1871 roku przy premierze Indygo, pierwszej operetki Straussa. Od tego momentu, przez 14 lat, większość skomponowanych przez niego operetek na tej scenie miało swoje prapremiery, między innymi: Zemsta nietoperza (1874), Koronkowa chusteczka (1880), Wesoła wojna (1881) oraz Baron cygański (1885) roku będący ostatnim wzlotem talentu „króla walca”.
Po okresie królowania Johanna Straussa Theater an der Wien przeżył czasy swoistej dyktatury Carla Millöckera, który prezentował tutaj: Hrabinę Dubarry, Studenta Żebraka, Gasparone. Od 1902 roku rozpoczęły się lata dominacji Franca Lehara. niewielki sukces Wiedeńskich kobietek wcale nie zapowiadał sukcesów Wesołej wdówki (miała tutaj ponad 480 przestawień), Hrabiego Luksemburg, Idealnej żony, Frasquity, Paganiniego. W sumie trzynaście operetek Lehara miało tutaj swoje prapremiery. Za czasów Lehara zaczęły się pojawiać operetki innych kompozytorów, by wspomnieć Carla Zellera, Oscara Straussa. Po nich operetkową pałeczkę przejęli Emmerich Kalman i Robert Stolz zwany ostatnim królem wiedeńskiego walca.
Wojna obeszła się z tym pięknym gmachem teatralnym wyjątkowo łaskawie, postał nietknięty przez wojenną zawieruchę. To dlatego w 1945 roku zapadła decyzja, że na czas odbudowy zbombardowanej w 1945 roku Opery Wiedeńskiej (Staatsoper) Theater an der Wien będzie pełnił funkcję pierwszej operowej sceny Wiednia. Powojenna karta historii tej sceny rozpoczyna się 6 października 1945 roku premierą Fidelia. Pamiętnym wydarzeniem były cykl pięciu oper Mozarta zrealizowany w latach 1945 – 1948. Jednym z ważniejszych wydarzeń tego okresu było pojawienie się po wieloletniej przerwie Marii Jeritzy, która 29 maja 1950 roku wystąpiła w partii Tosci, przekazując część honorarium odbudowę Staatsoper, „z którą wiążą się dla mnie wyjątkowo miłe wspomnienia. – powiedziała primadonna w jednym z wywiadów. Ten gest Jeritzy wyzwolił w wiedeńczykach chęć współuczestniczenia w odbudowie swojego ukochanego teatru. 2 października 1955 roku przedstawienie Czarodziejskiego fletu kończy okres zastępstwa, a 5 listopada 1955 roku premiera Fidelia inauguruje działalność po trwającej dziesięć lat odbudowie Wiener Staatsoper. W latach 1960 – 1962 roku gmach teatru poddano generalnemu remontowi, w ramach którego odnowiono wszystkie jego elementy, łącznie z zabytkową kurtyną z 1800 roku, zawierającą wyhaftowane sceny z Czarodziejskiego fletu.
Theater an der Wien wraca do swojego dawnego repertuaru, z tym jednak zastrzeżeniem, że miejsce operetki zajmie z czasem musical, równie chętnie jak klasyczna operetka w Wiedniu oglądany. Na scenie pojawiają się kolejno największe przeboje tego gatunku jednym z pierwszych jest Człowiek z La Manchy Mitcha Leigha. Rekordy powodzenia (jak wszędzie) bije Skrzypek na dachu Josepha Steina i Jerrego Bocka oraz My Fair Lady Frederica Loewe. Koty Andrew Lloyda Webbera rozpoczynają częstą obecność jego dzieł – Upiór w operze, Jesus Christ Superstar, Jeeves, Evita. 19 grudnia 1990 odbyła się światowa premiera musicalu Freudiana. Wielkie powodzenie miał musical Elisabeth Michaela Kunzego i Sylvestra Leavy’ego, którego prapremiera miała miejsce 3 września 1993 roku w Theater an der Wien. Jego treścią są losy cesarzowej „Sisi” i jej męża cesarza Franciszka Józefa. Musical został przetłumaczony na siedem języków. Obejrzało go ponad dziesięć milionów widzów na całym świecie. Michael Kunze jest też autorem libretta do Tańca wampirów Romana Polańskiego wystawionego w 1997 roku w Wiedniu, gdzie obejrzało go prawie milion widzów.
Kolejny zwrot w historii tej sceny nastąpił w 2006 roku kiedy po niezbędnym remoncie i kolejnych adaptacjach teatr stał się ponownie sceną operową. Po Staatsoper, Volksoper i Kammeroper, Theater an der Wien stał się czwartą sceną operową Wiednia. Od tego czasu odbyły się prapremiery oper, A Harlot’s Progress Laina Bella i Petera Ackroyda (2013) oraz Egmont Christiana Josta i Christstopha Klimkego (2020). 15 grudnia 2019 roku miłe dla nas wydarzenie, premiera Halki Stanisława Moniuszki, w reżyserii Mariusza Trelińskiego. Partię Jontka zaśpiewał w tej inscenizacji Piotr Beczała, Janusza – Tomasz Konieczny. Odbyło się tylko sześć przedstawień, po których Halka już nie wróciła na wiedeńską scenę. Nie była to jednak pierwsza prezentacja Halki w Wiedniu, ta miała miejsce 29 kwietna 1926 roku na scenie Volksoper.
Adam Czopek
